Zonnewijzerpark Genk
9. Kegelzonnewijzer
Ook dit is een nieuw type zonnewijzer, en Genk heeft de wereldprimeur! Vanuit het hele park zichtbaar ligt de felgele kegel op de hoge kant.
De schaduw van de kegel (ja, die hoop ik ook nog 's te zien...) valt links en rechts op een stel uurlijnen, gevormd door koperen strips in de grond. Deze wijzen de tijd in twee vroegere uurtellingen: aan de oostzijde de 'Babylonische uren', aan de westzijde de 'Italische uren'.
Babylonische uren beginnen te tellen vanaf zonsopkomst (hoe lang de zon geschenen heeft, of althans op is). Italische (of Italiaanse) uren beginnen te tellen vanaf zonsondergang. Bij de volgende zonsondergang is het dus 24 uur Italiaanse tijd. De Babylonische uurlijnen zijn hier in geel aangeduid van 6 tot 12 uur, de Italiaanse in blauw van 12 tot 18 uur.
 |
 |
De kegel heeft een halve tophoek van 51°, de geografische breedte van Genk. De as van de kegel wijst naar de hemelpool.
Principe van de kegel-zonnewijzer
Op het moment van zonsopkomst (0 uur Babylonische tijd) ligt de zon precies in het horizontale vlak. Dit vlak raakt ook de onderkant van de kegelvormige schaduwgever, op de lijn waarmee die de grond raakt. Deze lijn loopt noord-zuid.
Dit horizontale vlak maakt in Genk een hoek van 51° met de draaiingsas van de aarde. Stel je nu voor dat dit vlak met de zon meedraait. Een uur na zonsopkomst is het vlak 15° gedraaid en daarmee de raaklijn aan de kegel. Dit is onafhankelijk van de datum, dus van de declinatie van de zon. De schaduw van de onderkant van de kegel valt dan op de 'gele' 1-uur lijn.
Twaalf uur later is het vlak 180° gedraaid en raakt het de opstaande zuidkant van de kegel. De Babylonische 12-uurs lijn loopt dus precies oost-west. 's Zomers staat de zon dan nog tamelijk hoog, 's winters is hij al onder.
Voor de Italiaanse uren geldt een vergelijkbaar verhaal. Bij zonsondergang ligt de zon opnieuw in het horizontale vlak. Het is dan 24 uur volgens de Italiaanse tijdrekening. Een uur eerder raakte het vlak de onderkant van de kegel 15° terug en viel de schaduw van de kegel op de 'blauwe' 23-uurs lijn. Twaalf uur eerder raakte het vlak de zuidzijde van de kegel. Ook de Italiaanse 12-uurs lijn loopt dus oost-west.
Let op: het vlak waarin de zon bij zijn opkomst ligt is dus een ander dan dat waarin hij bij zijn ondergang ligt! De raaklijn met het 'Babylonische' vlak ligt altijd aan de oostzijde van de kegel, die met het 'Italiaanse' vlak altijd aan de westkant. De hoekafstand tussen de twee raaklijnen hangt af van de daglengte en dus van de datum.
Mijn commentaar:
Het aardige van de Babylonische en de Italiaanse tijdrekening is dat er geen correctie voor de tijdsvereffening nodig is. Die is al inbegrepen!
Om de kegel tegen wegrollen te beschermen, rust hij niet langs één lijn op de grond, maar steunt hij op een betonnen 'bedje'. Deze steun zou de vroege Babylonische uurlijnen (van 0 tot 5 uur) en de late Italiaanse (van 19 tot 24 uur) blokkeren; die ontbreken dus.
Men vindt Italiaanse uren ook wel aangegeven als de tijd dat de zon nog schijnen zal, bijv. op de zonnewijzer aan de poort van het Prinsenhof in Groningen. Dat is in feite 24 uur min de Italiaanse tijd. Omdat deze tijdaanduiding terugtelt, is hij praktischer in het gebruik dan de originele telling, bijv. in situaties als: kan ik het gras nog maaien voor het donker wordt?
In principe zou de Babylonische tijd t/m 16 uur aangegeven kunnen zijn en de Italiaanse tijd vanaf 8 uur, want in Genk is de zon tijdens het zomersolstitium meer dan 16 uur boven de horizon. Maar in de praktijk is het niet zo interessant om 's middags te weten hoe lang de zon al op is, of 's morgens hoe lang het nog licht zal zijn. Het is dus een verstandige keuze om de uurlijnen zuidelijk van de oost-west lijn achterwege te laten.
De kegel heeft een ribbe van 2.40 meter en de basis (de open zijde) heeft een diameter van 3.70 meter. Hij is van relatief dun plaatstaal en wordt door tuidraden in model gehouden. Hiervan waren er in augustus 2000 al twee gesneuveld. Ze vormen ook zo'n mooi klimrek....
Op het informatiebordje en in de brochure wordt dit object een horizontale zonnewijzer genoemd. Inderdaad ligt de 'wijzerplaat' horizontaal, maar ik reserveer die term liever voor de horizontale poolstijl-zonnewijzer (zoals nr. 2, nr. 3 en een van de wijzers op nr. 4). En daar valt deze toch niet onder, zelfs al is de as van de kegel evenwijdig aan de aardas.