Zonnewijzerpark Genk
10. Grote uurvlak-zonnewijzer
Het principe van de uurvlak-zonnewijzer is niet echt nieuw, maar hij wint de laatste jaren sterk aan populariteit. Dat is vooral te danken aan de grote variatie in zonnewijzer-ontwerpen die ermee mogelijk is. Zie hieronder voor een toelichting op dit principe.
De zonnewijzer bestaat uit zeven driehoekige, hardstenen blokken, die in een kwart cirkel opgesteld zijn. De twee korte randen van een driehoek wijzen elk een uur aan. Naast elke korte zijde ligt namelijk een uurlijn in de grond, een koperen strip die gemarkeerd is door een tegel met het uur in rode cijfers. Als de schaduw van de rand op de bijbehorende uurlijn valt, is dat precies het uur (zonnetijd, in dit geval).
De korte zijden aan de zuid/westzijde van elk blok dienen voor de ochtenduren, van 6 tot 12 uur, die aan de zuid/oostzijde voor de middaguren, van 12 tot 18 uur. De 12-uurs lijn komt dus tweemaal voor.
De hoogte van de blokken (40 cm) is zo gekozen dat ze de bezoeker desgewenst tot zitplaats kunnen dienen.
Principe van de uurvlak-zonnewijzer
Voor het principe van de uurvlak-zonnewijzer kijken we eerst naar een equatoriale zonnewijzer zoals nr. 1. De schaduw van de poolstijl vormt een schaduwvlak dat per uur 15° verder draait. Elk heel uur ligt een uurpunt op de urenband in dit schaduwvlak. De positie van dit vlak in de ruimte is niet afhankelijk van de hoogte van de zon, dus van de datum; het wordt alleen bepaald door de (zonne)tijd. Zo'n vlak waarin de poolstijl en een uurpunt liggen noemt men een uurvlak.
Zoals bekend kan de positie en oriëntatie van een vlak vastgelegd worden door drie willekeurige punten in het vlak (inderdaad, die mogen niet op één lijn liggen). Door twee van de punten kun je een rechte lijn trekken. Desgewenst kun je door het derde punt ook een lijn trekken; die kun je evenwijdig nemen aan de andere lijn of deze laten snijden, dat doet er niet toe.
Nu koppelen we het uurvlak los van de hoepelsfeer en verplaatsen het naar een willekeurige plek, maar met behoud van de oriëntatie in de ruimte. Het uurvlak wordt nog steeds bepaald door een lijn en een punt of door twee lijnen, naar believen. Als de zon op een gegeven moment door het uurvlak gaat, slaat het betreffende uur. Dat is zichtbaar doordat de schaduw van de lijn op het punt valt of omgekeerd, of doordat de ene lijn in de schaduw van de andere komt te liggen.
Dat is het principe van de uurvlak-zonnewijzer. En hieruit volgt meteen dat er legio uitvoeringsvormen mogelijk zijn. Een bepaald uurvlak kan in de praktijk op vele manieren aangegeven worden. Bij de zonnewijzer hier is het door twee evenwijdige lijnen: een bovenrand van een blok en de strip in de grond ernaast.
Maar de strip zou ook vervangen kunnen worden door een punt. Dan moet de rand van het blok natuurlijk wel lang genoeg zijn, zodat zijn schaduw het hele jaar door het punt kan bereiken. Of de bovenrand zou vervangen kunnen worden door een (hoek)punt, of door een schuine zijde van een blok of paal, enz.
Naast de legio manieren om een uurvlak aan te geven is er nog een tweede aspect, dat nog meer ruimte aan de creativiteit biedt. De onderlinge relatie van de uurvlakken is namelijk geheel vrij. Hier zijn zeven steenblokken in een kwart cirkel geplaatst. Voor wat meer geld had elk uurvlak zijn eigen blok kunnen hebben, en die hadden in een cirkel, op een rechte lijn, of in wat voor figuur dan ook geplaatst kunnen worden.
Mijn commentaar:
Dit is een prachtig object. Het steekt niet torenhoog boven het maaiveld uit, zoals de andere drie langs dit pad, maar heeft met zijn kloeke blokken toch een monumentale uitstraling. En door het ongebruikelijke principe lokt het de nieuwsgierigheid van de bezoeker uit: Hoe werkt dit nu eigenlijk? Helaas laat het informatiebordje hem of haar wat dat betreft in de steek...
Ook de digitale zonnewijzer (nr. 8) hanteert het bovenstaande principe. Voor elk uurcijfer zijn er uurvlakken, die gevormd worden door spleten in voor- en achterkant. Voor de minuten-aanduiding zijn er zelfs vijf-minutenvlakken. In dit geval zijn het geen schaduwvlakken maar lichtvlakken. Dat geldt ook voor de Boom van Sonius (nr. 11), die een lichtvlak per half uur heeft.
Op de foto bovenaan zie je dat de 15-uur tegel uit het gareel ligt. Een vergissing? Een ludieke actie? Een geheim signaal? Ook de ontwerptekening uit 1998 brengt geen klaarheid.
Een kleine uurvlak-zonnewijzer viel in Rupelmonde te bewonderen.
Eigenlijk zijn zowel de Nederlandse als de Engelse naam gebrekkig: de term 'uurvlak-zonnewijzer' negeert het bestaan van halfuurs- en andere vlakken, de Engelse term 'shadow plane sundial' negeert het feit dat het vlak ook door licht gevormd kan worden.