Zonnewijzers ??

Escher-monument, Baarn

Als je Baarn uitrijdt over de Amsterdamsestraatweg, zie je recht voor je een merkwaardig object opdoemen. De rotonde bij park Groeneveld nemend, blijkt het iets te zijn met véél ringen aan een scheve paal. Een zonnewijzer ??

Je zou het haast denken. De paal staat onder een hoek van ca. 54° (opgemeten van een foto). Dat is wel èrg dicht bij de breedte van Baarn (ruim 52°). Maar een blik op de kaart leert dat de paal naar het noordwesten wijst, precies in lijn met de weg. Dus geen zonnewijzer...

Na enig speurwerk blijkt het een realisatie te zijn van een werk van Escher, de bekende graficus die vele jaren in Baarn woonde. Het betreft de houtgravure Concentrische schillen uit 1953. Het object is onthuld in oktober 1998, ter gelegenheid van Eschers honderdste geboortedag. De onthulling markeerde de start van de grote herdenkings-tentoonstelling op Kasteel Groeneveld.

Een aparte ontwerper heeft het object niet; dat is immers Escher zelf, vernam ik. Een redenering die me wat kort door de bocht lijkt. Want als we het origineel er even bijhalen, zie je dat er toch iemand een paar aanpassingen c.q. toevoegingen heeft aangebracht bij het omzetten van een idee naar een metershoge, roestvrijstalen constructie:

• Er is een grootte voor het object gekozen, passend bij de ruime rotonde. Ik schat de diameter op zo'n vier meter.
• De ringen zijn in verhouding ongeveer tweemaal zo breed, anders zouden ze wapperen in de wind, en zouden de knooppunten waar ringen elkaar kruisen, het niet houden.
• Een forse paal, verankerd in een zwaar, betonnen viervlak doorboort en draagt daarmee het ringenstelsel, want ook in Baarn geldt de wet van de zwaartekracht.
• De ringen zijn samen met de paal gekanteld, om meer 'spanning' in het kunstwerk te brengen. Escher zou gegruwd hebben van zo'n artistieke betweterij...
• En de ster die het idee van binnenuit verlicht, is vervangen door een kring van lichtbakken rond de voet, om verblinding van weggebruikers en schadeclaims tegen de gemeente te voorkomen.

Ligging: 52.2° NB, 5.3° OL
Ontwerp: M.C. Escher
Realisatie: Constructiebedrijf de Leeuw
Inwijding: 1999

Escher was vooral gefascineerd door regelmatige vlakverdelingen. Hoe hij zou denken over stropdassen en bierviltjes gesierd met zijn scheppingen, weet ik niet. Maar ik ben wel benieuwd hoe hij gereageerd zou hebben op de ontdekking van aperiodieke vlakverdelingen. Daarin wordt een vlak geheel gevuld met twee of meer eenvoudige geometrische basisfiguren, zonder dat het patroon zich ooit herhaalt. Naar een bekende onderzoeker worden dit wel vlakverdelingen volgens Penrose (Penrose tilings) genoemd. Het patroon in het voorbeeld hieronder is opgebouwd uit twee ruiten, een 'dikke' en een 'dunne'.

Er zijn talloze websites over Escher, vlakverdelingen (al of niet periodiek), Penrose, enz. Elke zoekmachine geeft legio treffers op deze zoektermen. Vanuit mathematisch perspectief is The Geometry Junkyard van David Eppstein een aardig vertrekpunt voor excursies in deze gebieden.

Over Kasteel Groeneveld heeft Staatsbosbeheer een aardige website.