Zonnewijzers

Schreyers Hoek, Emden (Duitsland)

Niet ver van het Raadhuis, aan de oude binnenhaven, staan in een plantsoentje deze twee zonnewijzers, een polaire en een equatoriale.
De wijzerplaten tonen niet alleen de tijd; er is ook een beknopte astronomische encyclopedie op te vinden. Zo zijn de zonnewijzers ook interessant als het bewolkt is!
Ontwerper en maker is Werner Kuhlmann uit Emden. Na de twee al geplaatste zonnewijzers is er een verticale bijna klaar en staat er nog een horizontale op het programma.

Equatoriale zonnewijzer

De equatoriale zonnewijzer geeft de zomertijd aan van VIII tot XIX uur. Dat is logisch, want 's winters ontvangt de wijzerplaat geen zon. Alleen gedurende de paar dagen tussen de lente-equinox (20-21 maart) en het begin van de zomertijd (25-31 maart) zal de zonnewijzer een uur voorlopen. De schaal vermeldt ten onrechte "MEZ" (onderaan tussen XIV en XIII), dus Midden-Europese tijd.
Op de wijzerplaat wordt verder het ontstaan uitgelegd van sterren in het algemeen en ons zonnestelsel in het bijzonder, de opbouw en levensloop van de zon beschreven, zonnevlekken verklaard, enz.

Het bordje aan de achterzijde brengt de relatie tussen de plaatselijke ware zonnetijd (WOZ, wahre Ortszeit) en de West- en Midden-Europese zonetijden in beeld.
Görlitz (15° OL) is de meest oostelijke plaats van Duitsland, vlak bij het drielandenpunt met Polen en Tsjechië.

Code DGC: 3196
Ligging: 53.4° NB, 7.2° OL
Ontwerp: Werner Kuhlmann, Emden
Inwijding: juli 1986

Polaire zonnewijzer

De polaire zuidwijzer geeft de ware zonnetijd van 7 tot 17 uur, met halve uren tussen 8 en 16 uur. Voorts is er een schat van informatie over de planeten Mercurius, Venus, Aarde en Mars: fysische gegevens, baangegevens, inwendige samenstelling, enz. Linksonder is bijv. het ontstaan van zons- en maansverduisteringen en van de seizoenen op aarde uitgelegd.

De lood-inlay op de achterzijde van de zonnewijzer geeft de constructie van de uurlijnen weer volgens Albrecht Dürer (1525). In navolging van de oude Grieken vereist de constructie slechts liniaal en passer.

Code DGC: 3196
Ligging: 53.4° NB, 7.2° OL
Ontwerp: Werner Kuhlmann, Emden
Inwijding: april 1986

Verticale zonnewijzer

De derde zonnewijzer wordt naar verwachting binnenkort geplaatst. Deze zal eveneens plaatselijke zonnetijd aanwijzen. Voorts zal de wijzerplaat informatie over de 'reuzen', Jupiter en Saturnus bieden.

Horizontale zonnewijzer

De laatste zonnewijzer zal een meridiaamwijzer zijn, met tijdsvereffeningslus, en verder aangeven wanneer het middag is in andere plaatsen op de wereld (een Weltzeituhr). Daarnaast worden de drie buitenste planeten Uranus, Neptunus en Pluto 'in het zonnetje gezet'.

De uitvoering

De eerste zonnewijzer staat op één poot, de tweede op twee poten. De volgende zullen telkens een poot meer hebben.

Een verhaal apart vormen de wijzerplaten. Die van de equatoriale is van koper, de polaire van messing en de verticale van brons. Aanvankelijk waren die glanzend gepolijst. De inscripties waren erin geëtst en staken dus zwart af. Op den duur werd het materiaal donker door verwering en de wijzerplaat dus onleesbaar. Kuhlmann schreef me dat hij toen tekst en tekeningen in bladgoud heeft aangebracht. Hieronder een detail over Mercurius uit de oorspronkelijke versie (links) en de huidige (rechts).

Het reliëf "Astronomie"

Het reliëf dat je op de bovenste foto op de betonnen zuil terzijde ziet, is getiteld "Astronomie". Het is een collage van meer dan 40 kosmologische concepten, feiten, formules, schema's, symbolen, enz. Bij de VVV (in het voormalige Raadhuis) is een brochure verkrijgbaar met een uitgebreide toelichting. Het ontwerp van Kurt Weber (Wetzlar) is uitgevoerd door de beeldhouwer Karl Franke (Meerbusch). De brochure over het reliëf is eveneens door Werner Kuhlmann gemaakt.

Schreyers Hoek

De naam van deze plek herinnert aan de schreiende vrouwen die hier hun mannen uitzwaaiden op weg naar zee. Nu ligt deze plek midden in de stad, zo'n drie km van het Eems-Dollard estuarium, maar in de 16e en 17e eeuw lag de stad pal aan het water, zoals bijgaand schilderij laat zien. De Schreyers Hoek is met het rode sterretje gemarkeerd.

Het Raadhuis

En wat een geluk: de toren op het Raadhuis (nu Oostfries Museum) werd net onderhanden genomen. Alweer een monument in de steigers gescoord! Het ging niet alleen om een onderhoudsbeurt; er werd tevens een carillon in aangebracht, naar Werner Kuhlmann me liet weten. Dat was al gepland bij de bouw van het oorspronkelijke Raadhuis in de 16e eeuw, maar vanwege de kosten was er nooit van gekomen.

Het oude Raadhuis zag er trouwens nog fraaier uit dan het huidige, met veel versieringen rond de ramen en zo. Na de verwoesting in de Tweede Wereldoorlog is het met een vergelijkbaar aanzien, maar noodgedwongen soberder herbouwd. En nee, daar helemaal bovenop die toren, dat is géén hoepelsfeer.

Emden ligt ongeveer tegenover Delfzijl aan de monding van de Eems. Nogal uit de richting, dus. Maar met de nieuwe Kunsthalle erbij is het toch een uitstapje waard. Om maar niet te spreken van de 'gewone' bezienswaardigheden!
Van mei t/m september vaart er trouwens op woensdag, vrijdag en zondag een pontje tussen Delfzijl en Emden.