Analemmatische zonnewijzers

Onze toenmalige tuin, Peize

[Dit is een iets uitgebreide versie van mijn artikel in het Bulletin van de Zonnewijzerkring, nr. 72 (januari 2000), p.20-21.]

Jaren geleden verruilden wij ons (inmiddels te grote) huis met tuintje voor een huisje met een grote tuin. De wens om grote, onderhouds-arme vlakken te creëren, samen met mijn interesse in zonnewijzers, leidde tot het plan om een groot terras te maken met daarin een analemmatische zonnewijzer.

Het zonnewijzer-terras, gezien in WNW richting.

De analemmatische zonnewijzer spreekt mij om twee redenen aan. Ten eerste is er geen onhandige, schuin opgestelde paal nodig als schaduwgever, die op een terras natuurlijk altijd in de weg staat en veel onderhoud vraagt. En ten tweede moet je er wat voor doen om de tijd te weten te komen, waardoor de zonnewijzer een interactief karakter heeft. Daarmee is het een waardig element van ons interactieve (computer-)tijdperk.

Het terras moest dus ellipsvormig worden, en wij kozen voor een lange as van 7.00 meter. We wonen op 53°8' NB, en daar de sinus van deze breedte precies 0.8 is, werd de korte as 5.60 meter. De berekening van de zonnewijzer werd ontleend aan het boek van Waugh en uitgevoerd in een spreadsheet-programma.

De volgende stap was de lange as precies oost-west uit te zetten. Gelukkig is 's winters vanuit de tuin een hoogspanningsmast zichtbaar op ca. 1300 meter afstand. Met behulp van de topografische atlas (1:25000) werd de richting van de mast bepaald: 34° zuidelijk van oost. Hierbij is er rekening mee gehouden dat het kaartnoorden niet het geografische noorden is. Deze hoek nam ik op een vel papier over en zette daarmee de lange as van het terras uit.

Hovenier Egbert Klopstra uit Leutingewolde legde vervolgens het terras aan, met een blokkenpatroon van 3x3 stoeptegels, afgebiesd met rode klinkers.

Voor de uurpunten, langs de omtrek van de ellips, werden 'kinderkopjes' gebruikt die uit de voormalige oprit kwamen. We kozen ervoor de aanwijzing volgens de zomertijd te maken, want dan ben je het vaakst buiten. Het 12-uurs punt werd gemarkeerd door een paar lichtere stenen, en de punten van 6, 9, 15, 18 en 21 uur door een wat grotere steen.

De datumlijn ligt langs de korte as van de ellips (noord-zuid). Die moest 1.82 m lang worden, wat goed paste bij de maat van het blokkenpatroon. Een rij tegels ter weerszijden van de datumlijn werd hiervoor verwijderd. Voor de schaalverdeling werden ook klinkers gebruikt, om in stijl te blijven met de rest van het terras.
Het lijkt ondoenlijk om met klinkers een leesbare schaalverdeling te maken, maar Egbert loste dit, met behulp van zijn tegelschaar, heel mooi op. Met rode en gele klinkers gaf hij de maanden aan met hun beginletter.

De datumlijn, met links (westzijde) de maanden januari t/m mei en rechts juli t/m november. Alleen juni en december, die langs de datumlijn maar enkele centimeters beslaan, bleven achterwege. Het paar lichte stenen achteraan vormt het 12-uur punt.

Tijdens het werk viel de vorst in (het was kort voor Kerst '97) en bevroor het zand telkens, maar Egbert wist van geen ophouden. En het moet gezegd, het terras ligt er nog steeds mooi bij! Het enige dat er vanwege de barre omstandigheden bij ingeschoten is, is om de brandpunten van de ellips aan te geven. Maar wie weet komt dat er nog 's van...

En dat de zonnewijzer ook de zegen van de opper-tuinvrouw heeft, moge wel blijken uit de narcissen die in het vroege voorjaar elk uurpunt markeren.

De gebruiksaanwijzing van de zonnewijzer is als volgt:
Je gaat op de datumlijn staan, op de plaats die aangegeven wordt door de kalender ernaast. Je kijkt waar je schaduw (of het verlengde ervan) de rand van de ellips snijdt, en daar lees je de tijd af. Vanaf het 12-uur punt tel je 's morgens terug naar links, en 's middags verder naar rechts. Als de zon 's zomers hoog staat, kun je je schaduw verlengen door je handen tegen elkaar boven je hoofd te houden.

De zonnewijzer doet het in de praktijk goed. In de tuin werk ik altijd zonder horloge, en dan gebruik ik de zonnewijzer echt om te zien of het al theetijd is...

Hiernaast fungeert collega Takashi Hasegawa uit Japan als schaduwgever (16 augustus, ca. 5 uur 's middags).

De afleesnauwkeurigheid is zo'n vijf à tien minuten. Hierbij is het natuurlijk wel nodig om de tijdsvereffening in rekening te brengen. Een bordje met een grafiek of tabel zou de zonnewijzer dan ook compleet maken, maar daar is het nog niet van gekomen...

Ligging: 53.1° NB, 6.5° OL
Ontwerp: Frans Maes, Peize
Uitvoering: Egbert Klopstra, Leutingewolde
Inwijding: december 1997