Analemmatische zonnewijzers

Openluchtmuseum, Arnhem

In de kruidentuin van het Openluchtmuseum ligt een fraaie analemmatische zonnewijzer. Een dubbele ellips van buxushaag, met daartussen in Arabische cijfers de zomertijd, van 9 tot 7 uur, ook in buxus. De uurpunten worden gevormd door bultjes op de binnenste haag. De datumlijn bestaat uit een granieten strip, geflankeerd door eveneens granieten tegels met de maandnamen.

De zonnewijzer heeft een interessante geschiedenis. De kruidentuin van het Openluchtmuseum is in 1927 aangelegd, de zonnewijzer pas in 1986.
Maar er klopten een paar dingen niet aan. Het belangrijkste probleem was de oriëntatie van de zonnewijzer. De korte as met de datumlijn lag niet noord-zuid, maar schikte zich keurig in de lay-out van de kruidentuin, waarvan de as zo'n 17° oostelijk van noord afwijkt. Ook was de datumlijn veel te lang en de ellips met uurpunten veel te groot.

De Zonnewijzerkring wees al in 1992 op de fouten. Er ontstond weliswaar een correspondentie tussen de directie en de Zonnewijzerkring over hoe met zo weinig mogelijk moeite en kosten de ergste afwijkingen rechtgebreid zouden kunnen worden, maar er gebeurde niets. Pas in 2008 besloot Rob Plomp, het nieuwe hoofd van de afdeling Terreinen van het museum, de zaak aan te pakken. En niet half-half, maar rigoureus. Dat betekende dat de zonnewijzer letterlijk 'op de schop' moest.
We besloten alleen de binnenste ellips aan te passen, en wel door deze te draaien, te verschuiven en te verkleinen. De buitenste ellips moest intact blijven, om de relatie met de rest van de kruidentuin in stand te houden. De aanpassingen werden dus opgevangen in de ruimte tussen de beide ellipsen, waarin ook een aantal uurcijfers verplaatst moest worden.

In januari 2009 heb ik de zonnewijzer opnieuw uitgezet. De Arnhemse afdeling van de Kiwanis, een serviceclub die het Openluchtmuseum steunt met hand- en spandiensten, had de oude bestrating verwijderd en heeft die naderhand opnieuw gelegd, en tevens een groot aantal buxusstruikjes verplaatst. Een enkel struikje overleefde het niet en werd vervangen, maar al twee jaar later lag de zonnewijzer erbij alsof hij nooit anders gedaan had, vooral dankzij de goede zorgen van René Bailly, beheerder van de kruidentuin.
De tegels met de maandnamen werden hergebruikt, want ook het museum moet op de kleintjes letten. Ze waren eigenlijk veel te groot, maar een steenzagerij wist daar wel raad mee. Zodoende is de laatste maandnaam afgekort geraakt tot DECE.

De uurpunten bestaan uit bultjes op de binnenste buxushaag. Ze zijn het resultaat van aanhoudende vormsnoei. Dat heeft als risico dat ze in de loop der tijd 'weglopen'. Om de juiste plaats vast te leggen zijn de piketpaaltjes die in de foto hierboven de uurpunten aangaven vervangen door steentjes:

De gerestaureerde zonnewijzer is onofficieel ingewijd bij de presentatie van het boek "Planten en hun legenden. Een tuin vol verhalen" door Jurrie Meulenhoff en Sophieke Nijhuis, leden van de Kruidentuincommissie van het Openluchtmuseum, op 26 juni 2012. Hoofdstuk 9 is gewijd aan 'zonnewijzerplanten'. Linnaeus ontwierp bij zijn huis in Uppsala een 'bloemenklok', waarin bloemen gerangschikt waren volgens het tijdstip waarop ze opengaan of zich sluiten. Het verhaal gaat dat Linnaeus aan één blik uit het raam genoeg had om de tijd tot op 5 minuten nauwkeurig af te lezen. Rond de zonnewijzer zijn verscheidene van zulke soorten aangeplant, zoals de zonnebloem, akkergoudsbloem, ijsbloem en nachtschone.

Dat de zonnewijzer nu weer helemaal bij de tijd is, laat deze dame zien om 3 uur 10 (zomertijd).

De zonnewijzer figureert ook in de kinderspeurtocht door het museum:

Code Sup: Arnhem 7
Ligging: 52.0° NB, 5.9° OL
Gnomonica: Frans Maes
Inwijding: juni 2012

Wij hebben een zwak voor het Openluchtmuseum. Mijn vrouw Manon heeft haar hele jeugd er pal tegenover gewoond. Als er 's winters ijs lag, schaatsten de kinderen op de vijver van de Zaanse buurt.

Website: Openluchtmuseum
Ook op mijn website: Verticale zonnewijzer aan de Grote of St. Eusebiuskerk te Arnhem