Equatoriale zonnewijzers

Het meest bekende type equatoriale zonnewijzer is de armillairsfeer of hoepelsfeer. De tijdschaal is aangebracht op een band die in het equator-vlak ligt, loodrecht op de poolstijl. Vaak zijn er meerdere ringen, om de stijl en de urenschaal te ondersteunen en/of de keerkringen, de poolcirkels en de horizon aan te geven. Al die hoepels zitten de schaduw van de poolstijl op de tijdschaal soms aardig in de weg, of kunnen op z'n minst verwarring zaaien bij het aflezen.

De zon draait 15° per uur, en dat is dan ook de hoekafstand van een uur op de tijdschaal. De schaal is daarmee lineair (of homogeen), wat bijvoorbeeld inhoudt dat je de zonnewijzer op zomertijd zou kunnen zetten door de schaal een uur op te schuiven.

De hoepelsfeer is het type dat je (in Nederland) algemeen in tuinen ziet. De meeste vind ik uitgesproken lelijk*, zeker die goedkoop ogende, maar veel te dure dingen uit de grote tuincentra. Hieronder vind je voorbeelden van hele leuke, hetzij door de ambiance, hetzij door vorm of kleur. Vooral de 'gereduceerde' exemplaren, waarbij niet-noodzakelijke ringen achterwege zijn gelaten, vind ik elegant. Die van Henry Moore is daarvan een top-voorbeeld!
*) Ja, ik weet het, over smaak valt niet te twisten. Maar toch...

Je kunt de rol van poolstijl en urenband verwisselen, en de zonnewijzer aflezen door een geperforeerde urenband. Onderaan vind je voorbeelden van zo'n 'geïnverteerde' hoepelsfeer. Ik vond dat zo'n aardig principe dat we er nu zelf een hebben!

Er is nog een type poolstijl-zonnewijzer dat equatoriaal genoemd wordt. Dat is eigenlijk het èchte equatoriale type. Deze heeft een vlakke wijzerplaat waar de poolstijl doorheen steekt. De uurlijnen lopen straalsgewijs vanuit dit snijpunt naar buiten, met intervallen van 15°, aan beide zijden van de wijzerplaat. In het zomerhalfjaar kun je de tijd aan de bovenkant aflezen, in het winter-halfjaar valt de schaduw van de poolstijl op de onderkant van de wijzerplaat. Maar daar is niet altijd een schaalverdeling aangebracht.

Dit originele type noem ik de equatoriale plaatzonnewijzer. De tabel hieronder begint daarmee. De hoepelsfeer wordt in de literatuur doorgaans geïntroduceerd als afgeleide hiervan. Daarbij zou dan alleen de cirkelvormige rand van de wijzerplaat overgebleven zijn. Ik zie daarentegen meer verwantschap van de hoepelsfeer met de horizontale en de verticale zonnewijzer dan met de equatoriale plaatzonnewijzer.

Equatoriale plaatzonnewijzers
Hoofdkantoor NAM, Assen	Schreyers Hoek Emden (Duitsland)	Zonnewijzerpark Jaipur (India)

Armillairsferen - Nederland
Hoofdkantoor ANWB, Den Haag	Cosmos Sterrenwacht Lattrop	Gemeentehuis Ruurlo	Gemeentehuis Vorden
Scholen- gemeenschap Steenwijk	Tuin Terborg	Peizerweg, Groningen	Tuin Midwolda
Herstel nodig: Openluchtmuseum Arnhem	Verdwenen: Menkemaborg Uithuizen	Kasteel Amerongen	Curieus herstel: Mien Ruys Tuin Dedemsvaart

Armillairsferen - Europa
Zonnewijzerpark Genk (België)	Stedelijk Museum Hasselt (België)	Sint-Martens- Voeren (België)	Zonnewijzerpad Rupelmonde (België)
Roussillon (Frankrijk)	Clemenswerth Sögel (Duitsland)	Kuur-paviljoen Bad Zwischenahn (Duitsland)	Tuin, Anholt (Duitsland)
Henry Moore IBM, La Hulpe (België)	Vigeland Park Oslo (Noorwegen)

Armillairsferen - Rest van de Wereld
Henry Moore Adler Planetarium Chicago (USA)	Zonnewijzerpark Jaipur (India)	Technische Universiteit (Hong Kong)

'Geïnverteerde' armillairsferen
Whitehall "Sunclock" Onze toenmalige tuin Peize	Nature's Garden Park, Branford (Conn., USA)	Am Angelser Feld Bremen (Duitsland) (directe link)	Wehlen (Duitsland)