Overige poolstijl-zonnewijzers

Kraayenstein, Loosduinen (Den Haag)

Niet iedere passant zal hier direct een zonnewijzer in herkennen. Eerder een klimrek annex glijbaan, want achter de rug van de fotograaf ligt een speelveldje.
Het object is dan ook niet zo eenvoudig te plaatsen. Zonnewijzers in Nederland noemt het "in principe een horizontale zonnewijzer".
Bijna goed is ook fout; in feite zijn de uurlijnen vrij in de uurvlakken gekozen. Vandaar de indeling bij de zonnewijzers met vrijgevormde wijzerplaat.

De schuine zijde van de hoogste driehoek (in de bovenste foto oplichtend) is de poolstijl. Stel dat de (horizontale) ondergrond de wijzerplaat was, dan zouden vanuit de voet van de poolstijl uurlijnen uitwaaieren. Poolstijl en uurlijn liggen in het uurvlak van het betreffende uur. Hierin kun je een willekeurige lijn aanbrengen, die dan evenzeer als uurlijn kan dienen. Dat is hier gebeurd: de schuine zijden van de overige driehoeken zijn de nieuwe uurlijnen.

Voor zo'n uurlijn zijn er dus twee 'vrijheidsgraden': het punt waar hij het horizontale vlak snijdt en de hellingshoek. Die laatste bepaalt tevens de richting waarin de driehoek wijst. Die ligt altijd dichter bij de poolstijl dan de horizontale uurlijn waar hij op staat, en wel meer naarmate de hellingshoek groter is. Dat zie je hier duidelijk bij de driehoeken van 11 en 1 uur.
Vanwege die vrijheidsgraden kan een kunstenaar hier toegevoegde waarde aanbrengen, door esthetisch aansprekende keuzen te maken. Ontwerpster Petra de Jong heeft er hier voor gekozen vooral de uurlijnen van 7 tot 5 (19) uur 'op te tillen'. Ook zijn alle 24 uren gemarkeerd, al doen die van 21 tot 3 uur voor spek en bonen mee. Hierdoor ontstaat een soort kuipvormige wijzerplaat.

Het materiaal is hardhout. De poolstijl is 1.80 m hoog en de diameter van het geheel is 7.5 m. Een bijzonderheid is nog, dat de driehoeken rechthoekig zijn. De achterkant van de poolstijl-driehoek ligt dus in het equatorvlak en vangt alleen in het zomerhalfjaar zonlicht. Op de equinoxen 'schampen' de zonnestralen langs de achterkant.

De zonnewijzer geeft de plaatselijke tijd aan. Hij is tevens een 'wereldklok': de uurlijnen dragen plaatsnamen waar het op dat moment 12 uur 's middags is. Verderop vind je het lijstje.

In het midden ligt een grote stenen plaat. Deze draagt het motto:
  Solo sole solet qui vivit ducere vitam,
oftewel: Wie leeft pleegt alleen door de zon het leven te leiden.

Voorts bevat de plaat een uitgebreide, ietwat wijdlopige gebruiksaanwijzing. Kennelijk mocht het wat kosten... Als positie wordt 52° NB en 4½° OL genoemd. In feite ligt de zonnewijzer op 4°14' OL, dus afgerond op ½° zou het 4° moeten zijn. Misschien kon de tekstschrijver het niet over zijn hart verkrijgen een punt te vermelden dat 10 km uit de kust in zee ligt...

Intrigerend is het gewiste stukje tekst, ongeveer middenin. "Is er, bij zonneschijn, geen schaduw te zien..." zou er hebben kunnen staan. Maar wat stond er echt, en waarom is het uitgeveegd?

Op de steen staat ook: "Berek. A. Peitz". Adolf Peitz is mede-auteur van het driedelige standaardwerk Sonnenuhren van Schumacher & Peitz. In deel 1 wordt dit ontwerp uitgebreid besproken (p. 128-131). Ook is er een fotootje opgenomen (fig. 36) van een uitvoering die in 1971 in München-Perlach is geplaatst. Het plaatje hieronder is gescand van een fotokopie.

Hier zijn alleen de uurlijnen van 6 tot 18 uur aangebracht. De driehoeken zijn van graniet, de hoogte van de poolstijl-driehoek is net als in Den Haag 1.80 m en de diameter is iets kleiner: 6.5 m. Het grondvlak is zo te zien geplaveid met steentjes, in een iets bollend profiel. Fraaier dan de onkruid-deken in het Haagse. Volgens Zonnewijzers in Nederland is de beeldhouwer Blasius Gerk de ontwerper.

Code ZiN: 's Gravenhage 7
Ligging: 52.1° NB, 4.2° OL
Ontwerp: Adolf Peitz & Petra de Jong
Inwijding: maart 1980

Wereld-middagklok

De tabel hieronder geeft de plaatsen die volgens Zonnewijzers in Nederland op de driehoeken vermeld zijn. Daar zou het 12 uur plaatselijke tijd zijn als de schaduw op de betreffende uurlijn valt. Klopt dat? Ik heb de geografische lengte opgezocht, afgerond op 1°; het tijdsverschil met Den Haag is dus afgerond op 4 minuten.

De keuze van de plaatsen blijkt i.h.a. geslaagd. Enkele opmerkingen:

• Rond de lengte van Karachi is geen plaats te vinden die beter 'past' en hier te lande enigszins bekend is.
• Lissabon is de meest westelijke grote plaats in Europa. Beter had Monrovia gepast, de hoofdstad van Liberia.
• In plaats van de Sandwich Eilanden (die volgens de atlas de Zuid-Sandwich Eilanden heten) had men vanwege de bekendheid en de beknoptheid beter de Azoren kunnen kiezen.
• Ik had me toch niet gerealiseerd dat Aruba (en Bonaire en Curaçao) maar liefst 15° westelijker liggen dan Paramaribo, dus meer dan 1600 km! Zo is zo'n 'wereldklok' toch nog ergens goed voor...
• Duidelijk mis is de keuze van San Francisco. Is hier misschien Los Angeles bedoeld (118° WL, tijdsverschil -8:08)? Andere mogelijkheden zijn Las Vegas en Calgary.
• Meer in het algemeen snap ik de aardigheid van een 'wereldklok' op zonnewijzers niet zo. Er is altijd maar ruimte voor enkele plaatsen, zodat er een min of meer willekeurige greep gedaan moet worden. Verder is het geen wereldklok in de zin dat je op elk moment kunt zien hoe laat het elders is. Daarvoor heb je toch zoiets nodig als er op de Alexanderplatz in Berlijn staat!