Bolzonnewijzers

Bolzonnewijzers horen tot de poolstijl-zonnewijzers. De 'poolstijl' is hier de - niet altijd zichtbare - as van de bol die evenwijdig aan de aardas loopt. De tijd wordt afgelezen op een equatoriale urenschaal, die dus loodrecht op die poolstijl staat. De bolzonnewijzer is daarom zo aardig, omdat hij het meest directe model is van de aarde in relatie tot de zon.

Er zijn eigenlijk twee nogal verschillende typen bolzonnewijzers. Bij de ene is er een schaduwgever in de vorm van een halve boog, de meridiaanboog, die rond de poolstijl kan draaien. Je draait de boog tot de schaduw zo smal mogelijk is; dan wijst hij precies naar de zon. De tijd wordt dan afgelezen op de equatoriale schaal. Hiermee is dit een interactief instrument, net als de analemmatische zonnewijzer: je moet ermee aan de slag om de tijd te weten te komen.
De zonnewijzer van Verhildersum hieronder kan heel nauwkeurig ingesteld worden, omdat de boog dubbel is met een smalle spleet ertussen.

Dit type is eigenlijk het 'omgekeerde' van de bekende hoepelsfeer. Daar bepaal je waar op de urenband de schaduw van de poolstaaf valt, hier bepaal je welk punt van de tijdschaal zijn schaduw juist op de poolstijl zou laten vallen als de bol transparant was. Omdat hij dat niet is, is die meridiaanboog nodig.

Het idee van transparantie is op zeer elegante wijze uitgewerkt in de glazen bol van Daniel Wenger. Dit is overigens geen poolstijl-zonnewijzer, maar een puntzonnewijzer, waarmee je tegelijk tijd en datum kunt aflezen.

een eenvoudiger manier on de hoepelsfeer om te draaien is met een geperforeerde urenband aan de voorzijde. De pagina over equatoriale zonnewijzers geeft een aantal voorbeelden.

Het andere type is de schaduwbol-zonnewijzer. Die heeft geen bewegende delen, want de bol is zijn eigen schaduwgever. Je leest de tijd namelijk af op de grens van licht en donker. De schaalverdeling is dus 90° verschoven t.o.v. de bol met meridiaanboog: het 6-uur punt (plaatselijke tijd) ligt precies op het zuiden.
Aan beide zijden van de bol ontstaat een schaduwgrens. Je moet dus zelf uitmaken of het bijvoorbeeld 6 uur 's morgens of 6 uur 's avonds is. De aflezing is niet erg nauwkeurig, omdat de schaduwgrens niet zo scherp is. Maar een nauwkeurigheid van een kwartier is wel haalbaar, zoals je hieronder bij het exemplaar in Enschede kunt zien.

Een aardige toevoeging is om de bol van een wereldkaart te voorzien. Dat kan bij beide typen bolzonnewijzers. Je kunt dan zien waar het dag en waar het nacht is, waar de ochtend gloort en waar de avond valt. En met een hulpstukje dat je loodrecht op het 'aardoppervlak' zet kun je ook de plaats opzoeken waar de zon juist in het zenit staat. Zie de bol in Maaseik hieronder.

Bolzonnewijzers met meridiaanboog
Borg Verhildersum Leens	Tuin Groningen	Moderne bol

Schaduwbol-zonnewijzers
Tuin Enschede	Kloostertuin Maaseik (België)

Bolvormige puntzonnewijzers
Daniel Wenger's transparente bol (directe link)