Meervoudige zonnewijzers

Fraeylemaborg, Slochteren

De zomerexcursie 1999 van de Zonnewijzerkring voerde naar Groningen. Eerste stop bij de Fraeylemaborg (wij autochtonen spreken dat uit als 'Frielemaborg') in Slochteren.

Hier staat een meervoudige zonnewijzer, vergelijkbaar met die bij de Menkemaborg. Dus ook hier op de sokkel twee kubussen, 45° gedraaid, met op elk vlak een verticaal zonnewijzertje. De hele uitvoering is wat meer 'naturel': geen verguld engelenkopje en vergulde schaduwgevers, geen witgeverfde sculptuur. Maar wel draagt het bovenstuk hier drie veelpuntige sterren op elkaar. De grote in het midden heeft 24 punten, de beide flankerende 12.

Bij de grote 24-puntige ster draagt één op de drie punten aan beide zijden de wijzerplaat van een polair zonnewijzertje, waarbij de randen van de naastliggende punten telkens als poolstijl dienen. Op de foto links is dat duidelijk te zien. Bij elkaar dus 16 stuks.

Bij de twee twaalf-puntige sterren dient de rand van elke punt als schaduwgever voor een - heel eenvoudig - equatoriaal zonnewijzertje. Er zijn wel uurlijnen, maar er was kennelijk geen plaats meer voor de uurcijfers.

De drie sterren hebben dus samen al 40 zonnewijzertjes. Tel je daar de 8 verticale onderaan bij, dan brengt dit de stand op 48 zonnewijzers op één sculptuur. Als dat geen record is!
En dan heeft de onbekende maker nog verzuimd een equatoriaal zonnewijzertje op de bovenste ster te plaatsen, zoals zijn collega van de Menkemaborg deed.

Het is waarschijnlijk wel een nationaal record, maar elders kun je nog veel grotere aantallen vinden. Op het object hiernaast, een replica van een 18e eeuws exemplaar, kun je de tijd op wel 120 plaatsen aflezen. Het staat in Wennigsen (bij Hannover, Duitsland). Het plaatje komt uit het boek van Zenkert.

De veelheid aan zonnewijzers op één kunstwerk zal niet bedoeld geweest zijn om gemakkelijk, vanuit iedere hoek, de tijd te kunnen aflezen. Veeleer was het een paradepaardje van de instrumentmaker, dat zijn theoretische èn praktische vaardigheden illustreerde. En voor de welgestelde borgjonker was het een mooie gelegenheid zijn welstand en goede smaak te etaleren voor zijn gasten...

Het voetstuk is omgeven door vier stenen platen, waarop de gesommeerde correctie voor MET, tijdsvereffening en zomertijd af te lezen is. Op de foto helemaal bovenaan houden de verzamelde gnomonici zich hier juist mee bezig.

De foto hiernaast toont de tegel voor juli tot october. Hij geeft de correctie voor de eerste van elke maand in minuten. Het kruisje op de lijn aan het eind van september geeft de overgang van zomer- naar wintertijd aan. (De politiek heeft de ontwerper hier alweer ingehaald: sinds 1996 gebeurt dat eind oktober.)
Neem als voorbeeld de bovenste waarde. De correctie voor MET is ca. 33 minuten. De zon loopt op 1 juli ca. 4 min. achter. Samen met de zomertijd is dat 33 + 4 + 60 = 97 minuten, dus die tegels kloppen wel.

De zonnewijzer is gemaakt in 1735. Hij stond bij de veenborg Tilburg bij Foxham, enkele kilometers van hier. Die borg werd in 1925 afgebroken en de zonnewijzer belandde achter het kippenhok. In 1986 werd hij, na restauratie, aan de Fraeylemaborg gedoneerd.

In de 15e eeuw stond op de plaats van de huidige borg al een versterkte boerderij. Later volgden nog vele verbouwingen (het achtkantige torentje is waarschijnlijk uit de 16e eeuw) en werd er ook een gracht aangelegd. In de 18e eeuw had de borg zelfs een kasteelachtig aanzien, met twee hoektorens en een poortgebouw. Na een periode van verval volgde in de 19e eeuw de verbouwing tot de huidige vorm. Vanaf 1975 is het een museum, alsmede de trouwzaal van Slochteren. Het park is in Engelse landschapsstijl aangelegd.

Code Sup: Slochteren
Ligging: 53.2° NB, 6.8° OL

Summiere website over de Fraeylemaborg
Zonnewijzers bij de Menkemaborg
Zonnewijzer bij de Borg Verhildersum